 |
| [nabulod ti ladawan a naaramat] |
IPAKITA ITI
KAUDIAN A
PANAGADAL:
MATULONGAN TI
TAO NGA ADDAAN
ITI COPD
ni Rudy Ram. Rumbaoa
"Ti panagsigarilio ti maysa kadagiti makagapu iti panagtaud ti COPD. Mapattapatta nga adda agarup 80 agingga iti 90 a porsiento dagiti kaso mainaig iti daytoy a sakit. Awan ti mabalin a mangpabannayat ti bilang ti panagdur-as ti COPD malaksid iti panangisardeng iti panagsigarilio. No narugianen a naperdi dagiti bara, saanen a maisubli pay iti normal a langa ken trabahona, no di ket ad-adda nga agsaba no agtultuloy iti panagsigarilio..."
MAYSA a serioso a problema ti Chronic Obstructive Pulmonary Disease [COPD], ken kanayon a masarakan daytoy a sakit kadagiti nataengan. Masansan a pakakitaan a dagiti nataengan nga agus-usar iti oxygen tanks ti mapapati nga agsagsagaba iti COPD.
No mailadawan ti COPD, mapukaw ti langan ken bumsog ti pagnaan ti angin ken air sacs ti bara. Bassit ti sumrek nga angin iti bara ken bassit met ti iparuarna gapu ta ti pagnaan ti angin ken ti air sacs daytoy ket mapukawna ti abilidadna nga agbennat [elasticity], ket kaarigna ti kasla daanen a lastiko. Mainayon pay ditoy, naperdi dagiti diding iti nagbaetan dagiti adu nga air sacs, ken ti pagnaan ti angin ket nabengbeng ken mabalin pay a bimsog wenno lumteg daytoy. Kasta met nga agparuar iti plema dagiti selula iti pagnaan ti angin ket daytoy ti mangdegdeg iti pannakasullat ti pagangsan wenno pagnaan ti angin.
Iti biang dagiti nataengan, saanda a makaipauneg iti makaanay nga oksiheno gapu iti kinaawan mabalinda kas ipaneknek ti tawenda.
Masansan met a ti pagtaudan ti COPD ket iti kabayagen a panagsigarilio ti tao. Dagiti kemikal nga aggapu iti asuk ti sigarilio ti mangin-inut a mangdadael ti bara, ket daytoy ti gapuna a marigatan nga aganges ti maseknan, ken degdeganna ti pannakapukaw ti kabalinan nga agtrabao dagiti organo, bumassit ti kalidad ti biag gapu iti tawen, ken kasta met iti isasangbay ti patay.
Ti panagsigarilio ti maysa kadagiti makagapu iti panagtaud ti COPD. Mapattapatta nga adda agarup 80 agingga iti 90 a porsiento dagiti kaso mainaig iti daytoy a sakit. Awan ti mabalin a mangpabannayat ti bilang ti panagdur-as ti COPD malaksid iti panangisardeng iti panagsigarilio. No narugianen a naperdi dagiti bara, saanen a maisubli pay iti normal a langa ken trabahona, no di ket ad-adda nga agsaba no agtultuloy iti panagsigarilio.
Ti COPD ti maikapat kadagiti kangrunaan a rason ti makapatay a sakit iti intero a lubong. Ken agpayso, malapdan met. Adu dagiti nangadal ken nagsukimat ti nagbusbos iti minilmilion a pirak tapno laeng makapartuat iti agas a para ti kanser ken dadduma pay a klase ti sakit, ngem adtoy ti maysa a sagubanit a ti pannakaagas ket kasimplian a wagas tapno masalbar ti adu a biag iti tunggal tawen. Ti sungbat: "Isardeng ti agsigarilio."
Ania dagiti simtomas wenno pagilasinan iti kaadda ti COPD?
-saan a makaanay wenno mapugsapugsat a panaganges, nadagsen ken agtultuloy a panaguyek, mabambannog/paksuy ken panagbaba ti bilang ti timbang.
-masansan no dadduma, saan a masapulan/mapuntaan ti puon ti sakit [undiagnosed] agingga a nakaadayon ti rinamramna, ket agbalin payen a permanente ti pannakaperdi dagiti bara. Ket nupay kasta ti mapasamak, agtultuloy latta ti panagsigarilio ti maseknan- dina isardeng, ket daytoy ti gapuna a kumarkaro ti kasasaad dagiti bara agingga a bumsog wenno agpugkaw/agpuyupoy iti nadaras.
-iti panagramram ti sakit, pataudenna ti [nangruna kadagiti nataengan] kinaawan mabalinna ket daytoy ti mangyeg iti pannakapukaw a mamimpinsan ti kalidad ti biag iti nabatbati pay a tawen ti tao. Ket iti maudi a paset ti sakit, pataudenna ti neumonia, pulmonary hypertension, respiratory failure ken kamaudiananna...patay.
-no maduktalan ti sakit iti nasapa ken isardeng ti maseknan ti agsigarilio, ipakita iti panagadal a maisubli iti sigud [ma-rehabilitate] ti pagangsan [ti bara] ket matulongan pay a mangmentenar ti panagtrabaho. Kadagiti dadduma a kaso- napaneknekan nga adda pagimbagan ti bara.
-ken uray pay iti kaaduan a paset ti bara ti saanen a maisubli iti sigud, adda met sumagmamano a medical interventions [maiballaet] tapno mapasayaat ti biag dagiti nataengan [nga addaan iti COPD] kas iti nagduduma nga agas ken bronchodilators.
-makuna nga epektibo met dagiti kabaroanan nga agas a rummuar iti merkado publiko, ngem rumbeng met a maadal no ania ti dakes nga ibunga wenno agbalin nga epektona kadagiti maseknan nga agusar.
Kasano a matulongan ida?
"Nupay makuna a saan a maagasan daytoy a sakit, ipakita met iti kaudian a panagadal a dakkel ti maitulong ti panagwatwat/ehersisyo gapu iti kaawanen a mabalin ti maseknan a gapu iti nadagsen a sakit iti bara wenno Chronic Lung Disease," daytoy ti inrakurak da Hillary Rosenberg, Geriatric Nurse Practitioner ti Baltimore, Maryland, ken Dr. Barbara Resnick, Associate Professor ti University of Maryland, iti libro a "Geritric Nursing."
Adda dua a rason no apay a mayimplimentar ti panagwatwat a programa para kadagiti addaan iti sakit a COPD:
-Umuna, no awan ti naan-anay a panagwatwat, ad-adda a dumegdeg ti simtomas ti COPD.
-Maikadua, no aktibo dagiti pasiente a makipartisipar iti komprehensibo a rehabilitasion/programa para iti pulmonario, maipakita a dakkel ti pannakatengngel dagiti simtomas, ken pabilgen/palawaenna ti aramid ken kapasidadna no maidasig kadagiti matartaripato laeng iti babaen ti agas wenno parmakologika a wagas.
Dagiti Programa...
Panagwatwat/ehersisyo a progarama para kadagiti agsagsagaba iti COPD kas iti:
-Aerobic exercise, walking [rekomendado ti treadmill], panagbisekleta, rowing ken panaglangoy. Inrekomenda dagitoy a nagadal/nagsukimat a rumbeng a maaramid daytoy a panagwatwat iti tallo agingga iti pito nga aldaw, 20-30 a minutos.
Tapno di magulpe ti maseknan, irugi iti lima a minutos kalpasanna, nayonan nga ipangato iti kabaelan a minutos.
-Resistance training. Karaman ditoy ti leg presses, leg extension, leg curls, pull-downs ken rowing movements. Ti rekomendasion: aramiden manipud dua agingga iti tallo a lawas.
Tunggal panagwatwat, maaramid ti maysa a set wenno iyasmang ti walo agingga iti 12 a panangulit. No mabalbalalin, awanan iti dagsen. Ti importante, aramiden dagiti pasiente daytoy iti in-inut ken padasenda ti aganges iti nauneg.
-Flexibility exercise. Maaramid daytoy a panagwatwat kalpasan ti aerobic ken resistance sessions. Karaman ditoy ti stretching of the calves, ankles, triceps, quadriceps ken harmstring muscles, ken stretching of the neck, shoulders ken hips.
Tunggal panagwatwat rumbeng a maulit iti tallo agingga iti lima daras. Ti stretch ket rumbeng nga agpaut iti tallopulo a segundos.
Makita ditoy ti abilidad ken limitasion ti tunggal pasiente iti inda panagwatwat. Kadagiti dadduma, mapausanda iti daytoy a klase ti panagwatwat, idinto a dagiti dadduma, masadutda a managaramid. Ngem uray pay dagiti pasiente a naidasay iti wheelchair, mabalinda met nga aramiden ti weight-lifting ken leg-lifting.
Rumbeng ngarud a masurot ti pagannurotan dagiti medical personnel iti aniaman a klase a programa ti panagwatwat. Ngem laglagipen, maaprobaran ti tunggal indibidual iti klase ti panagwatwatda- ken segun iti kabaelan ken abilidadda.
Daytoy a klase ti panagwatwat ket naisangrat a para kadagiti addaan iti sakit a COPD. Makuna a dakkel ti maitedna a benepisio iti agpada a pisikal ken iti panunot daytoy a klase ti panagwatwat.
Nupay kunada nga awan pay iti sierto a makaagas iti COPD, paneknekan dagiti nagisayangkat iti panagadal a ti komprehensibo a panagplano iti pannangagas ti mainayon a medical management ken behavioral interventions kas iti panagwatwat ket dakkel ti maitulongna a mangpalag-an iti an-anayen dagiti agsagsagaba iti nasao a sakit, ken tapno mamentenar ti kangatoan a kabaelanda nga aramiden iti kalidad ti panagbiag.
ni Rudy Ram. Rumbaoa
"Ti panagsigarilio ti maysa kadagiti makagapu iti panagtaud ti COPD. Mapattapatta nga adda agarup 80 agingga iti 90 a porsiento dagiti kaso mainaig iti daytoy a sakit. Awan ti mabalin a mangpabannayat ti bilang ti panagdur-as ti COPD malaksid iti panangisardeng iti panagsigarilio. No narugianen a naperdi dagiti bara, saanen a maisubli pay iti normal a langa ken trabahona, no di ket ad-adda nga agsaba no agtultuloy iti panagsigarilio..."
MAYSA a serioso a problema ti Chronic Obstructive Pulmonary Disease [COPD], ken kanayon a masarakan daytoy a sakit kadagiti nataengan. Masansan a pakakitaan a dagiti nataengan nga agus-usar iti oxygen tanks ti mapapati nga agsagsagaba iti COPD.
No mailadawan ti COPD, mapukaw ti langan ken bumsog ti pagnaan ti angin ken air sacs ti bara. Bassit ti sumrek nga angin iti bara ken bassit met ti iparuarna gapu ta ti pagnaan ti angin ken ti air sacs daytoy ket mapukawna ti abilidadna nga agbennat [elasticity], ket kaarigna ti kasla daanen a lastiko. Mainayon pay ditoy, naperdi dagiti diding iti nagbaetan dagiti adu nga air sacs, ken ti pagnaan ti angin ket nabengbeng ken mabalin pay a bimsog wenno lumteg daytoy. Kasta met nga agparuar iti plema dagiti selula iti pagnaan ti angin ket daytoy ti mangdegdeg iti pannakasullat ti pagangsan wenno pagnaan ti angin.
Iti biang dagiti nataengan, saanda a makaipauneg iti makaanay nga oksiheno gapu iti kinaawan mabalinda kas ipaneknek ti tawenda.
Masansan met a ti pagtaudan ti COPD ket iti kabayagen a panagsigarilio ti tao. Dagiti kemikal nga aggapu iti asuk ti sigarilio ti mangin-inut a mangdadael ti bara, ket daytoy ti gapuna a marigatan nga aganges ti maseknan, ken degdeganna ti pannakapukaw ti kabalinan nga agtrabao dagiti organo, bumassit ti kalidad ti biag gapu iti tawen, ken kasta met iti isasangbay ti patay.
Ti panagsigarilio ti maysa kadagiti makagapu iti panagtaud ti COPD. Mapattapatta nga adda agarup 80 agingga iti 90 a porsiento dagiti kaso mainaig iti daytoy a sakit. Awan ti mabalin a mangpabannayat ti bilang ti panagdur-as ti COPD malaksid iti panangisardeng iti panagsigarilio. No narugianen a naperdi dagiti bara, saanen a maisubli pay iti normal a langa ken trabahona, no di ket ad-adda nga agsaba no agtultuloy iti panagsigarilio.
Ti COPD ti maikapat kadagiti kangrunaan a rason ti makapatay a sakit iti intero a lubong. Ken agpayso, malapdan met. Adu dagiti nangadal ken nagsukimat ti nagbusbos iti minilmilion a pirak tapno laeng makapartuat iti agas a para ti kanser ken dadduma pay a klase ti sakit, ngem adtoy ti maysa a sagubanit a ti pannakaagas ket kasimplian a wagas tapno masalbar ti adu a biag iti tunggal tawen. Ti sungbat: "Isardeng ti agsigarilio."
Ania dagiti simtomas wenno pagilasinan iti kaadda ti COPD?
-saan a makaanay wenno mapugsapugsat a panaganges, nadagsen ken agtultuloy a panaguyek, mabambannog/paksuy ken panagbaba ti bilang ti timbang.
-masansan no dadduma, saan a masapulan/mapuntaan ti puon ti sakit [undiagnosed] agingga a nakaadayon ti rinamramna, ket agbalin payen a permanente ti pannakaperdi dagiti bara. Ket nupay kasta ti mapasamak, agtultuloy latta ti panagsigarilio ti maseknan- dina isardeng, ket daytoy ti gapuna a kumarkaro ti kasasaad dagiti bara agingga a bumsog wenno agpugkaw/agpuyupoy iti nadaras.
-iti panagramram ti sakit, pataudenna ti [nangruna kadagiti nataengan] kinaawan mabalinna ket daytoy ti mangyeg iti pannakapukaw a mamimpinsan ti kalidad ti biag iti nabatbati pay a tawen ti tao. Ket iti maudi a paset ti sakit, pataudenna ti neumonia, pulmonary hypertension, respiratory failure ken kamaudiananna...patay.
-no maduktalan ti sakit iti nasapa ken isardeng ti maseknan ti agsigarilio, ipakita iti panagadal a maisubli iti sigud [ma-rehabilitate] ti pagangsan [ti bara] ket matulongan pay a mangmentenar ti panagtrabaho. Kadagiti dadduma a kaso- napaneknekan nga adda pagimbagan ti bara.
-ken uray pay iti kaaduan a paset ti bara ti saanen a maisubli iti sigud, adda met sumagmamano a medical interventions [maiballaet] tapno mapasayaat ti biag dagiti nataengan [nga addaan iti COPD] kas iti nagduduma nga agas ken bronchodilators.
-makuna nga epektibo met dagiti kabaroanan nga agas a rummuar iti merkado publiko, ngem rumbeng met a maadal no ania ti dakes nga ibunga wenno agbalin nga epektona kadagiti maseknan nga agusar.
Kasano a matulongan ida?
"Nupay makuna a saan a maagasan daytoy a sakit, ipakita met iti kaudian a panagadal a dakkel ti maitulong ti panagwatwat/ehersisyo gapu iti kaawanen a mabalin ti maseknan a gapu iti nadagsen a sakit iti bara wenno Chronic Lung Disease," daytoy ti inrakurak da Hillary Rosenberg, Geriatric Nurse Practitioner ti Baltimore, Maryland, ken Dr. Barbara Resnick, Associate Professor ti University of Maryland, iti libro a "Geritric Nursing."
Adda dua a rason no apay a mayimplimentar ti panagwatwat a programa para kadagiti addaan iti sakit a COPD:
-Umuna, no awan ti naan-anay a panagwatwat, ad-adda a dumegdeg ti simtomas ti COPD.
-Maikadua, no aktibo dagiti pasiente a makipartisipar iti komprehensibo a rehabilitasion/programa para iti pulmonario, maipakita a dakkel ti pannakatengngel dagiti simtomas, ken pabilgen/palawaenna ti aramid ken kapasidadna no maidasig kadagiti matartaripato laeng iti babaen ti agas wenno parmakologika a wagas.
Dagiti Programa...
Panagwatwat/ehersisyo a progarama para kadagiti agsagsagaba iti COPD kas iti:
-Aerobic exercise, walking [rekomendado ti treadmill], panagbisekleta, rowing ken panaglangoy. Inrekomenda dagitoy a nagadal/nagsukimat a rumbeng a maaramid daytoy a panagwatwat iti tallo agingga iti pito nga aldaw, 20-30 a minutos.
Tapno di magulpe ti maseknan, irugi iti lima a minutos kalpasanna, nayonan nga ipangato iti kabaelan a minutos.
-Resistance training. Karaman ditoy ti leg presses, leg extension, leg curls, pull-downs ken rowing movements. Ti rekomendasion: aramiden manipud dua agingga iti tallo a lawas.
Tunggal panagwatwat, maaramid ti maysa a set wenno iyasmang ti walo agingga iti 12 a panangulit. No mabalbalalin, awanan iti dagsen. Ti importante, aramiden dagiti pasiente daytoy iti in-inut ken padasenda ti aganges iti nauneg.
-Flexibility exercise. Maaramid daytoy a panagwatwat kalpasan ti aerobic ken resistance sessions. Karaman ditoy ti stretching of the calves, ankles, triceps, quadriceps ken harmstring muscles, ken stretching of the neck, shoulders ken hips.
Tunggal panagwatwat rumbeng a maulit iti tallo agingga iti lima daras. Ti stretch ket rumbeng nga agpaut iti tallopulo a segundos.
Makita ditoy ti abilidad ken limitasion ti tunggal pasiente iti inda panagwatwat. Kadagiti dadduma, mapausanda iti daytoy a klase ti panagwatwat, idinto a dagiti dadduma, masadutda a managaramid. Ngem uray pay dagiti pasiente a naidasay iti wheelchair, mabalinda met nga aramiden ti weight-lifting ken leg-lifting.
Rumbeng ngarud a masurot ti pagannurotan dagiti medical personnel iti aniaman a klase a programa ti panagwatwat. Ngem laglagipen, maaprobaran ti tunggal indibidual iti klase ti panagwatwatda- ken segun iti kabaelan ken abilidadda.
Daytoy a klase ti panagwatwat ket naisangrat a para kadagiti addaan iti sakit a COPD. Makuna a dakkel ti maitedna a benepisio iti agpada a pisikal ken iti panunot daytoy a klase ti panagwatwat.
Nupay kunada nga awan pay iti sierto a makaagas iti COPD, paneknekan dagiti nagisayangkat iti panagadal a ti komprehensibo a panagplano iti pannangagas ti mainayon a medical management ken behavioral interventions kas iti panagwatwat ket dakkel ti maitulongna a mangpalag-an iti an-anayen dagiti agsagsagaba iti nasao a sakit, ken tapno mamentenar ti kangatoan a kabaelanda nga aramiden iti kalidad ti panagbiag.
No comments:
Post a Comment