 |
| [nabulod ti ladawan a naaramat] |
Agam-amangaw: Ania
daytoy ken ania ti aramiden?
ni Rudy Ram. Rumbaoa
Ti Delirium wenno am-amangaw ket maysa a sakit a narigat a kompasan, ngem saan met ngarud a makuna a permanente a problema. Ti panangawat iti maysa a tao nga agsagsagaba iti Delirium ket importante a paset ken akem dagiti agay-aywan ken manartaripato kadakuada tapno maibirokan ti solusion, maadal ken maagasan daytoy nga an-anayenda.
DELIRIUM wenno tay makunkuna nga "agam-amangaw" ket maysa a kita ti sakit ti pannakariribuk wenno pannakakusso-kusso ti panunot, a ti kangrungaan a pakakitaan ken seknanna ket dagiti nataengan.
Iti kaudian a nairakurak a panagadal, ngimmato ti bilang daytoy a sakit ti Delirium iti agarup 20% kadagiti amin a nataengan a maawat iti ospital tapno mataming iti pannakaagasda- ket manamnama pay a ngumato ti bilangna iti 40 porsiento dagiti nataenga a dumalan iti operasion. Mabalin nga agtennag a serioso daytoy a problema no saan a maresolba. Dagiti nataengan a manarimaan iti panagpaimbagna manipud iti operasion wenno iti maysa a sakit ti kangrunaan a pagtaudan ti nasao a sakit, ket mamapati pay a ngumato ti bilang dagiti pumusay gapu iti daytoy a sakit.
No maminsan, mapagbiddutan ti "panagam-amangaw" iti sakit nga "Alzheimer's," wenno dagiti sabsabali pay a klase/porma ti "Dementia," ngem ti kinapudnona, saanda nga agpapada.
Kadagiti addaan iti sakit a Dementia, mapataudna wenno maalana ti Delirium, ngem agsina ti kaso ti sakit ket masapul met nga agsina wenno agsupadi ti pannakaagas ken pannakataripatoda. Ta adda met dagiti indikasiona a serioso ti agbalin a situasion dagiti nataengan isu't gapuna a kasapulan ti madagdagus a pannakataming daytoy babaen iti maysa a propesional iti benneg ti medisina.
Dagiti dadduma pay a pagilasinan ti "panagam-amangaw" ti maysa a tao kas koma iti: kasla kanayon nga agbibiahe iti panangipagarupna iti bagina, agsasao uray no awan ti tao a kasarsaritana, saan a napnoan kaipapanan dagiti isawangna a balikas, pannakakusso-kusso ti panunotna gapu iti oras wenno lugar, panagbaliw ti abilidadna kadagiti aktibidades, kasapulanna ti atension, dina mapagsusurot dagiti bakikas a kayatna nga ibaga, delusionado ken managarapaap.
Adu dagiti mabalin a pakaigapuan ti "panagam-amangaw," ket dagiti dadduma, seriosoda met. Maibilang ditoy impeksion- gapu iti medisina, gurigor, panagut-ot ken manipud iti pannaka-opera. Kasta met a makapadegdeg pay iti itden ti aktibo ken naringgor [wenno naulimek ken makabannog/makaparurod] nga aglawlaw ti panagam-amangaw. Sabali laeng ti rason ken makagapu a kinakurang ti danum iti bagi.
Kadagiti balay a pagtaraknan, nursing homes wenno longterm nursing care facilities nga addaan kadagiti nataengan nga agtawen iti nasurok a walopulo ti alisto a kapten ti am-amangaw, mabalin a senial iti baro a sakit, wenno ti dati a sakit a kimmaro ti kasasaadna.
Maagasan met ti panagam-amangaw no la ket daytoy ket nasapa a madiskobre. Ngem ania man ti agbalin a a rason, importante ketdi kadagiti agkakabbalay, agay-aywan wenno manartaripato [kadagiti nataengan] a rumbeng nga ammuenda dagiti pagsenialan daytoy a sakit. Kadagiti met caregivers nga agay-aywan kadagitoy a nataengan ti rumbeng a makaammo dagiti napeggad a pagsenialan ti sakit. Ngem laglagipen a saan laeng koma a dagiti caregivers ti mangawit iti daytoy a responsibilidad, uray pay dagiti kabbalay, agay-aywan, gagayyem ken kabagian ti tao nga addaan iti daytoy a sakit
Mapasamak met ti panagam-amangaw uray kadagiti sabsabali a tao. Dagiti dadduma, ad-adda a marisgoda iti daytoy a sakit. Ket ti kangrunaan nga aramiden isu ti naan-anay a panangipaay iti atension wenno superbision iti ugali ken garaw ti tao a maseknan wenno nataengan no daytoy ket:
-immakar/napan iti balay pagtaraknan [nursing homes/longterm nursing care facilities] ti maseknan
-napan ti maseknan iti maysa a nursing homes manipud iti ospital a naggapuanna.
-no adu unay a medisina ti impaunegna.
-no daytoy ket addaan iti Alzheimer's disease wenno sabali pay a kita ti Dementia.
-pannakapukaw ti panagdengngeg wenno panagkita.
Kadagiti tattao nga addaan iti daytoy a sakit a panagam-amangaw, rumbeng koma a masiputanda a naimbag ta dida maibaga ti pudno a kaririknada ken no ania ti mariknada ta maibilangka [sika a makita ken makisarita kadakuada] nga estranghero kadakuada- iti panangipagarupda. Sika nga agay-aywan ti mismo a mangobserba ti pagsenialan ti sakit. Kas pagarigan koma no ibaga dayta a maseknan, nga iti panangipagarupna, adda agkarkaradap a tao nga agturong iti ayanna ket mamati daytoy nga apaman a makadanon dayta nga agkarkaradap iti ayanna, uksobenanto ti pagan-anayna. Wenno mangipakita iti naidumduma nga ugali, iti kasta, saludsoden iti kastoy: "Nakitak a pinidutmo dagiti kawesmo. Adda kadi pakariribukam?" No ibagana nga adda nakitana a sabali a tao a nangpidut iti pagan-anayna idinto nga awan met sabali sadiay, maysa daytoy a pagsenialan ti panagam-amangaw.
Makatulong met dagitoy kadagiti tattao nga addaan iti Delirium, kas koma no:
-no mabalbalin, pagtalinaeden ti tao a maseknan iti naulimek a kuarto
-no mabalin, limitaran ti bilang dagiti tattao nga adda iti asideg ti maskit
-palawlawan/dekorasionan ti kuarto kadagiti banag a paggugusto wenno paborito ti masakit. Ikkan iti kalendario ken pagorasan tapno mapabassit ti pannakakusso-kusso ti panunotna
-masigurado koma nga adda sindadaan nga aramaten ti masakit nga hearing aid wenno anteohos- no daytoy ket dati nga ar-aramatenna.
-iti oras a sumrekka iti kuarto ti maseknan, yam-ammom ti bagim no asinoka
-pasingkedam ti masakit a natalged ti lugar nga ayanna
-aramiden koma laeng dagiti gagangay a banag nga ar-aramidenna iti inaldaw a kas pagrebbenganna no mabalin tapno saan nga ad-adda a mariribukan wenno makulkol ti panunotna.
Iti pannakaadal ti agarup agwalo gasut lima pulo ket dua a nataengan a naisayangkat iti Yale-New Haven Hospital, Connecticut, naduktalan dagiti nagsukisok a dakkel ti tiansa a maipabassit dagiti nataengan a kapten daytoy a sakit.
Karaman iti nasao a panagadal dagiti propesional ti medisina, nurses, recreation specialists, physical therapists ken trained volunteers.
Innem dagiti maitudo a paggapuan/makagapu/pagtaudan ti Delirium:
1. Congnitive impairment
2. Nakurang a pannaturog
3. Saan a makagaraw/makakunail wenno immobility
4. Nakurang ti danum iti bagi
5. Nakapsut a panagkita
6. Nakapsut a panagdengngeg.
Kalpasan iti naisayangkat a panagadal, nangbuangay dagiti nagsukisok iti programa a makatulong no kasano ti pannakasolbar dagiti innem a paggapuan/makagapu/pagtaudan ti problema:
-naisingasing ti word games
-orientation ken memory aids
-pannakamasahe
-uminum iti napudot a danum iti oras ti pannaturog
-panagwatwat
-panagaramat iti hearing aids ken umno nga anteohos
-kaadduen ti uminum iti danum tapno malapdan ti dehydration
Iti naisayangkat a panagadal, makuna a balligi daytoy a programa a binuangayda.
Kuna dagiti nagsukisok nga "in-inut a bimmasit ti bilang dagiti agam-amangaw, ken naduktalan pay a dimmur-as ti cognition ability, bimmasit iti pagkasapulan ti sedative drugs a pagpaturog kadagiti maseknan, nagdur-as ti panaggaraw ti bagi, panagkita ken panagdengngeg."
Ti Delirium wenno am-amangaw ket maysa a sakit a narigat a kompasan, ngem saan met ngarud a makuna a permanente a problema. Ti panangawat iti maysa a tao nga agsagsagaba iti Delirium ket importante a paset ken akem dagiti agay-aywan ken manartaripato kadakuada tapno maibirokan ti solusion, maadal ken maagasan daytoy nga an-anayenda.
ni Rudy Ram. Rumbaoa
Ti Delirium wenno am-amangaw ket maysa a sakit a narigat a kompasan, ngem saan met ngarud a makuna a permanente a problema. Ti panangawat iti maysa a tao nga agsagsagaba iti Delirium ket importante a paset ken akem dagiti agay-aywan ken manartaripato kadakuada tapno maibirokan ti solusion, maadal ken maagasan daytoy nga an-anayenda.
DELIRIUM wenno tay makunkuna nga "agam-amangaw" ket maysa a kita ti sakit ti pannakariribuk wenno pannakakusso-kusso ti panunot, a ti kangrungaan a pakakitaan ken seknanna ket dagiti nataengan.
Iti kaudian a nairakurak a panagadal, ngimmato ti bilang daytoy a sakit ti Delirium iti agarup 20% kadagiti amin a nataengan a maawat iti ospital tapno mataming iti pannakaagasda- ket manamnama pay a ngumato ti bilangna iti 40 porsiento dagiti nataenga a dumalan iti operasion. Mabalin nga agtennag a serioso daytoy a problema no saan a maresolba. Dagiti nataengan a manarimaan iti panagpaimbagna manipud iti operasion wenno iti maysa a sakit ti kangrunaan a pagtaudan ti nasao a sakit, ket mamapati pay a ngumato ti bilang dagiti pumusay gapu iti daytoy a sakit.
No maminsan, mapagbiddutan ti "panagam-amangaw" iti sakit nga "Alzheimer's," wenno dagiti sabsabali pay a klase/porma ti "Dementia," ngem ti kinapudnona, saanda nga agpapada.
Kadagiti addaan iti sakit a Dementia, mapataudna wenno maalana ti Delirium, ngem agsina ti kaso ti sakit ket masapul met nga agsina wenno agsupadi ti pannakaagas ken pannakataripatoda. Ta adda met dagiti indikasiona a serioso ti agbalin a situasion dagiti nataengan isu't gapuna a kasapulan ti madagdagus a pannakataming daytoy babaen iti maysa a propesional iti benneg ti medisina.
Dagiti dadduma pay a pagilasinan ti "panagam-amangaw" ti maysa a tao kas koma iti: kasla kanayon nga agbibiahe iti panangipagarupna iti bagina, agsasao uray no awan ti tao a kasarsaritana, saan a napnoan kaipapanan dagiti isawangna a balikas, pannakakusso-kusso ti panunotna gapu iti oras wenno lugar, panagbaliw ti abilidadna kadagiti aktibidades, kasapulanna ti atension, dina mapagsusurot dagiti bakikas a kayatna nga ibaga, delusionado ken managarapaap.
Adu dagiti mabalin a pakaigapuan ti "panagam-amangaw," ket dagiti dadduma, seriosoda met. Maibilang ditoy impeksion- gapu iti medisina, gurigor, panagut-ot ken manipud iti pannaka-opera. Kasta met a makapadegdeg pay iti itden ti aktibo ken naringgor [wenno naulimek ken makabannog/makaparurod] nga aglawlaw ti panagam-amangaw. Sabali laeng ti rason ken makagapu a kinakurang ti danum iti bagi.
Kadagiti balay a pagtaraknan, nursing homes wenno longterm nursing care facilities nga addaan kadagiti nataengan nga agtawen iti nasurok a walopulo ti alisto a kapten ti am-amangaw, mabalin a senial iti baro a sakit, wenno ti dati a sakit a kimmaro ti kasasaadna.
Maagasan met ti panagam-amangaw no la ket daytoy ket nasapa a madiskobre. Ngem ania man ti agbalin a a rason, importante ketdi kadagiti agkakabbalay, agay-aywan wenno manartaripato [kadagiti nataengan] a rumbeng nga ammuenda dagiti pagsenialan daytoy a sakit. Kadagiti met caregivers nga agay-aywan kadagitoy a nataengan ti rumbeng a makaammo dagiti napeggad a pagsenialan ti sakit. Ngem laglagipen a saan laeng koma a dagiti caregivers ti mangawit iti daytoy a responsibilidad, uray pay dagiti kabbalay, agay-aywan, gagayyem ken kabagian ti tao nga addaan iti daytoy a sakit
Mapasamak met ti panagam-amangaw uray kadagiti sabsabali a tao. Dagiti dadduma, ad-adda a marisgoda iti daytoy a sakit. Ket ti kangrunaan nga aramiden isu ti naan-anay a panangipaay iti atension wenno superbision iti ugali ken garaw ti tao a maseknan wenno nataengan no daytoy ket:
-immakar/napan iti balay pagtaraknan [nursing homes/longterm nursing care facilities] ti maseknan
-napan ti maseknan iti maysa a nursing homes manipud iti ospital a naggapuanna.
-no adu unay a medisina ti impaunegna.
-no daytoy ket addaan iti Alzheimer's disease wenno sabali pay a kita ti Dementia.
-pannakapukaw ti panagdengngeg wenno panagkita.
Kadagiti tattao nga addaan iti daytoy a sakit a panagam-amangaw, rumbeng koma a masiputanda a naimbag ta dida maibaga ti pudno a kaririknada ken no ania ti mariknada ta maibilangka [sika a makita ken makisarita kadakuada] nga estranghero kadakuada- iti panangipagarupda. Sika nga agay-aywan ti mismo a mangobserba ti pagsenialan ti sakit. Kas pagarigan koma no ibaga dayta a maseknan, nga iti panangipagarupna, adda agkarkaradap a tao nga agturong iti ayanna ket mamati daytoy nga apaman a makadanon dayta nga agkarkaradap iti ayanna, uksobenanto ti pagan-anayna. Wenno mangipakita iti naidumduma nga ugali, iti kasta, saludsoden iti kastoy: "Nakitak a pinidutmo dagiti kawesmo. Adda kadi pakariribukam?" No ibagana nga adda nakitana a sabali a tao a nangpidut iti pagan-anayna idinto nga awan met sabali sadiay, maysa daytoy a pagsenialan ti panagam-amangaw.
Makatulong met dagitoy kadagiti tattao nga addaan iti Delirium, kas koma no:
-no mabalbalin, pagtalinaeden ti tao a maseknan iti naulimek a kuarto
-no mabalin, limitaran ti bilang dagiti tattao nga adda iti asideg ti maskit
-palawlawan/dekorasionan ti kuarto kadagiti banag a paggugusto wenno paborito ti masakit. Ikkan iti kalendario ken pagorasan tapno mapabassit ti pannakakusso-kusso ti panunotna
-masigurado koma nga adda sindadaan nga aramaten ti masakit nga hearing aid wenno anteohos- no daytoy ket dati nga ar-aramatenna.
-iti oras a sumrekka iti kuarto ti maseknan, yam-ammom ti bagim no asinoka
-pasingkedam ti masakit a natalged ti lugar nga ayanna
-aramiden koma laeng dagiti gagangay a banag nga ar-aramidenna iti inaldaw a kas pagrebbenganna no mabalin tapno saan nga ad-adda a mariribukan wenno makulkol ti panunotna.
Iti pannakaadal ti agarup agwalo gasut lima pulo ket dua a nataengan a naisayangkat iti Yale-New Haven Hospital, Connecticut, naduktalan dagiti nagsukisok a dakkel ti tiansa a maipabassit dagiti nataengan a kapten daytoy a sakit.
Karaman iti nasao a panagadal dagiti propesional ti medisina, nurses, recreation specialists, physical therapists ken trained volunteers.
Innem dagiti maitudo a paggapuan/makagapu/pagtaudan ti Delirium:
1. Congnitive impairment
2. Nakurang a pannaturog
3. Saan a makagaraw/makakunail wenno immobility
4. Nakurang ti danum iti bagi
5. Nakapsut a panagkita
6. Nakapsut a panagdengngeg.
Kalpasan iti naisayangkat a panagadal, nangbuangay dagiti nagsukisok iti programa a makatulong no kasano ti pannakasolbar dagiti innem a paggapuan/makagapu/pagtaudan ti problema:
-naisingasing ti word games
-orientation ken memory aids
-pannakamasahe
-uminum iti napudot a danum iti oras ti pannaturog
-panagwatwat
-panagaramat iti hearing aids ken umno nga anteohos
-kaadduen ti uminum iti danum tapno malapdan ti dehydration
Iti naisayangkat a panagadal, makuna a balligi daytoy a programa a binuangayda.
Kuna dagiti nagsukisok nga "in-inut a bimmasit ti bilang dagiti agam-amangaw, ken naduktalan pay a dimmur-as ti cognition ability, bimmasit iti pagkasapulan ti sedative drugs a pagpaturog kadagiti maseknan, nagdur-as ti panaggaraw ti bagi, panagkita ken panagdengngeg."
Ti Delirium wenno am-amangaw ket maysa a sakit a narigat a kompasan, ngem saan met ngarud a makuna a permanente a problema. Ti panangawat iti maysa a tao nga agsagsagaba iti Delirium ket importante a paset ken akem dagiti agay-aywan ken manartaripato kadakuada tapno maibirokan ti solusion, maadal ken maagasan daytoy nga an-anayenda.
No comments:
Post a Comment