No Dumteng ti Pannakakellaat

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

No Dumteng ti Pannakakellaat
ni Rudy Ram. Rumbaoa

MASANSAN a dumteng iti pagtaengan dagiti kellaat a pagkasapulan. Kanayon a maisagmak dagiti ubbing. Ngem ditoy met a makasursuroda no maminsan babaen iti panangpadasda wenno panangusisada iti nadumaduma a bambanag. Saan koma a masdaaw dagiti nagannak no maisagmak uray pay dagiti nasayaat nga ubbing. Ngem masapul nga ammuenda dagiti aramidenda no dumteng dagitoy a kellaat a pagkasapulan.

Aniat' Aramiden No Masinit Wenno Mapuoranka?
-nakaro ti pannakasinit wenno pannakapuor saan laeng a gapu iti sakit ti disso a nasinit wenno napuoran, no di pay gapu iti panagbaliw a maaramid iti nadumaduma a paset ti bagi. Dagitoy ti masansan a kellaat a mapasamak iti uneg ti pagtaengan. Masinit dagiti ubbing gapu iti napudot a danum wenno dalikan, pagsilawan, rebentador, gurabis, plansa kdp. Agtaud iti kadakkelan a peggad iti daytoy nakaro a pannakakigtot nga uray la aglammin ken agpigerger ti nauram wenno nasinit nangruna no nakaro ken dakkel ti paset ti nauram wenno nakulapsitan.

No nakaro ti pannakauram:
-mabalin nga agpeggad ti nauram gapu iti panagsayasay ti adu a tubbog ti bagi, nangruna kadagiti ubbing.
-mabalin a madangran dagiti bekkel ken salsalamagi a managan iti adrenal ken dadduma pay nga organo ti bagis.
-patauden ti bassit a pannakapuor ti panagbaliw ti sukog nangruna no adda nauram iti batog ti nagsuopan, kas iti tumeng.
-tumaud ti dakkel a piglat nangruna no nauneg ti nauram a paset.
-no nauram ti nagsuopan ket agbaliw ti langana gapu iti piglat, mabalin a maikkat dayta gapu iti operasion- plastic surgery a makuna.

Panangagas:
Maagasan dagiti babassit a sinit wenno nauram iti uneg ti pagtaengan.
-lag-anen a basaen ti nasinit wenno nauram a paset babaen ti panagaramat ti danum a saan unay a nalamiis ken sabon.
-sapoan iti petrolatum wenno baselina.
-abbongan iti nadalus a lupot ken bedbedan wenno ikkan iti adhesive tape.
-tumulong ti ap-apna a mangep-ep iti nakaro nga ut-ot ken manglapped ti panagsayasay ti tubbog ti bagi.
-no nakaro ti ut-ot, ikkan ti pain killer wenno aspirina.
-kitaen no masalakniban ti agsagaba manipud iti tetanus.
-igunamgunam dagiti doktor ti pannakainyeksion.

No Nakaro ti Pannakauram:
Masansan a mairaman dagiti akin-uneg a paset ti kudil ket tumaud ti kapuyo wenno lupsit.
-dalusan ti paset ti nauram aglalo no narugit babaen ti panagaramat ti danum ken sabon.
-sapoan daytoy iti baselina sa bungonen iti nadalus a lupot ken bedbedan.
-no nakaro unay ken nalawa ti paset ti nauram, maidagus koma iti kaasitgan nga ospital.
-napeggad ti pannakauram aglalo no ti nauram ket ti rupa, dapan, dakulap wenno dagiti mabagbagi.
-no adda puot ti nagsagaba gapu iti pannakakigtotna, painumen ti saggabassit a danum a naipaanem-em.
-an-anaten nga ipan iti ospital.
-no awan puot ti maysa a tao, saan a pulos a painumen iti uray ania a mainum.

Napeggad ti mauram nangruna no kimika- kas iti asido ket mabalin a tumaud iti nauneg a piglat.
-dagusen a pigisen wenno ray-aben ti lupot a nasibugan iti kimika ket madalusan ti nasibugan a paset iti adu a danum.
-bay-an nga agayus ti danum iti disso a nasibugan.
-no nakaro ken napigsa ti naisuyat nga asido, ap-apan ti nasinit a paset iti lupot a naibasa iti nadanuman ti baking soda.
-maagasan ti masinit iti asido nga addaan alkali babaen iti panangisapsapo iti suka.
-maagasan dagiti sinit a gapuanan ti carbolic acid babaen iti panangisapsapo iti alkohol.
-no nakaro unay, idagdagus nga ipan iti kaasitgan nga ospital.

Maagasan dagiti sinit a gapu iti alibungubong:
-kas met ti pannakaagas dagiti sabali a sinit wenno pannakauram, no marikna ti tao ti panagkapsutna- ikkan iti naipapudot a danum nga inumenna.
-no awanan puot, bay-an a nakaidda- saan nga ikkan ti aniaman nga inumenna.

Pannakaltot:
-padumogen ti naltotan sa timpagen ti bukotna iti puon dagiti aklo-aklona.
-mabalin a pagpakleben ti ubing nga aguyaoy ti ulo ken ti abagana sa timpagen ti napigsa ti bukotna.
-no ubing a bassit ti naltotan, iggaman dagiti palay-palayna nga ibalinsuek ket timpagen ti bukotna. Mabalin a masukto ti aniaman a banag a nagbati iti karabukobna.
-no narigat ti panaganges ti ubing, idagus nga ipan iti ospital.

Pannakapaltog ken Pannakabagkong:
Napeggad ti sugat nangruna no adda natukkol a tulang wenno nairaman dagiti lalaem- kas iti puso, bara, bituka wenno bagis.

Ania ti aramiden?
-pagiddaen ti pasiente.
-abbongan ti sugat iti nadalus a lupot ket bedbedan- ipan a dagus iti ospital.
-no adda nasugat iti lalaemna-abbongan iti nadalus a lupot [sterile dressing] ket babasaenyo. Aramaten ti napudot bassit a danum. Ipan a nakaidda iti ospital. Pabassiten ti panagsayasay ti dara.
-no adda sugat iti barukong, ikalub ti ima iti sugat ket dagusen nga ikkan iti napuskol ken nadalus a lupot ti rabaw ti sugat tapno saan a sumrek ti angin- makasinga daytoy iti panaganges ti nasugatan.
-no dakkel ti sugat- idagus nga ipan ti nasugatan iti ospital.

Pannakakuriente:
Madangran ti nerbio ken mauram ti kudil ken dadduma a paset iti baba ti kudil. No napigsa ti pannakakoriente, mabalin nga agsardeng ti panagpitik ti puso wenno agtaytayegteg dagiti piskelna. Uray no nababa ti boltahe ti kuriente, napeggad latta nangruna no nabasa ti kudil. No nabaybayag iti pannakaidekket iti kuriente, napegpeggad met laeng.

Ania ti aramiden?
-apaman a naltat ti kuriente, dagusen ti panangisubli ti anges ti nakuriente. Mangayab iti doktor.
-no agsardeng ti panagpitik ti puso, ituloy iti panangipasubli ti anges agingga a napigsa ken regular.
-wenno itaray iti ospital.

Pannakatalimudaw:
Mabalin nga agparang ti natalimudaw a kasla matmaturog ngem sabali daytoy a pannaturog gapu ta awanan iti puot iti kasta saan a mariing. Uray kasano a pukkaw wenno pananggunggong, saanto a makariing. Mabalin a nagtaud daytoy iti nakaro a pudot wenno gapu iti pannakabartek. Agbatay ti pannakaagas daytoy iti nakaigapuananna.

No makasarakkayo iti tao a naawanan iti puot ket nagidda iti daga:
-sapulen ti sugat a makaigapu, adda kadi sugat iti ulona? Dakdakkel kadi ti tao-tao ti maysa a matana ngem ti maysa? Nagsagaba kadi daytoy iti stroke? Adda kadi pagilasinan a nasabidongan? Adda kadi nagawan a botelia ti makabartek a mainum? Wenno nakuriente kadi?

Ania ti aramiden?
-mangayab a dagus iti doktor- bay-an a nakaidda ti masakit.
-no nalabbaga ti maris ti rupana, itag-ayyo bassit.
-saan nga ikkan iti aniaman a makan wenno mainum.
-pagsikigen ti rupana tapno saan a maltotan- aglalo no agsarsarua.
-no nalusiaw ti rupana ken nakapsut ti pulso- ibaba ti ulo, nababbaba ngem iti bagi.
-no nalitem ti rupana- nakaro ti stroke a dimteng kenkuana. Masapul nga aglistokayo amangan no agsardeng ti panagangesna. Agpaayab a dagus iti doktor wenno ambulansia. Kabayatanna, ikarigatan nga ipasubli ti angesna. Iluten dagiti ima ken saka tapno ti panagtaray ti dara. Aramaten ti oxygen no adda.
-idagus nga itaray iti ospital.

Panagkapsut ken Pannakaulaw:
Tumaud manipud iti sumagmamano a makagapu- kas iti bisin, bannog, danag ken uray pay panakakigtot. Wenno gapu iti dunor, panagdara iti uneg ken nakaro nga ut-ot.

Giddato lattan a marikna ti panagkapsut ken panaglusdoy ken mapukaw ti pigsa a tumakder. No damo, marikna ti pannakaulaw a kasla agpusipos ti datar. No makagidda ti maulaw, mabalin a saan a mapukaw ti puotna ngem mabalin met nga agkapsut ti pulso.

Ania ti aramiden?
-pagdumogen agingga a dumanon ti ulona iti baet dagiti tumengna.
-no saan, pagiddaen nga agdata a nababbaba ti ulona ngem ti bagina. Sadagan dagiti sakana tapno agtaray ti dara nga agturong iti pusona.
-bay-an a nakaidda agingga a maungaran.

Epilepsy wenno Kissiw:
Nakadadanag a mapasamak iti maysa a tao. Giddato lattan a maidaleb ti tao iti daga ket mapukaw ti puotna. Iti sumagmamano a kanito, agsardeng ti panagangesna ket aglitem. Sarunoen ti panagkissiw wenno panagkuyegyeg dagiti dadduma a paset ti bagi. Aglabutab ti ngiwat. Kalpasanna, agtalna nga agkuyegyeg, agsubli ti panaganges ken agsubli ti maris ti kudil.

Ania ti Aramiden?
-iyadayo dagiti mabalin a makasugat iti bagina.
-palukayan ti aniaman a nairut a kawesna- no mabalin, matingalan ti nagbaetan ti ngipenna tapno saanna a makagat ti dilana.
-diyo bay-an a malamiisan.
-saan nga ikkan iti aniaman a makan wenno mainum.
-no damona ti agkissiw, mangayab iti doktor wenno ipan a dagus iti ospital.

Panagatake wenno Apoplexy:
Masansan a mapasamak daytoy nangruna kadagiti lallakay ken babbaket, dumteng met daytoy no dadduma kadagiti agtutubo.

No nakaro ti atake, mapukaw ti puot ken nauneg ti panagangesna, sarunoen ti ababa a tiempo inton kasla agsardengen ti panagangesna- kaipapanan a napeggad ti panakadangran ti utek. Agparang ti dakdakkel ti tao-tao ti maysa a mata ngem ti sabali. Agkapuy ti kagudua ti bagi ket agdiwig pay ti ngiwat.

Ania ti aramiden?
-pagiddaen nga agdata, sadagen ti barukong ken bukotna.
-saan nga ikkan iti aniaman a makan ken inumen kabayatan ti umuna a panakaatakena.
-no agsarua, pagsikigenyo ti rupana tapno nawaya nga agsayasay ket saan a maltotan.
-saan a bay-an a lumamiis.
-diyo panawan agingga a sumangpet ti arayat wenno doktor.

Napalalo a Pannakabartek:
Adu a tao ti pilayen ken patayen ti alhokol ken dadduma pay a makabartek ngem iti sabali a kita ti makasabidong.
Nasurok ngem kagudua dagiti aksidente iti lugan ti makagapu iti panakabartek.

Ania ti aramiden?
-no pudno a nabartek ket naawanan iti puot ti mammartek, bay-an ta iturog ti bartekna tapno mausawan.
-no sinan-bartek, daytoy ti mangted ti riribuk- masapul ti pannakatengngelna. Mabalin nga ituloyna ti aginum agingga iti aglusdoy iti bartekna.
-liklikan koma dagiti agtutubo ti aginum.*