Gaput' Ayat

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat iti artikulo]

Gaput' Ayat

Ni Rudy Ram. Rumbaoa

TI pannakayanak ti maysa nga ubing, isut' nakakaskasdaaw amin a datdatlag nga ammo ti siensia. Awanen ti sabali a parsua ditoy lubong nga addaan iti nakakaskasdaaw a masakbayan ngem ti natagitaoan a bagi. Awanen ti kas kenkuana nga addaan iti adu a maaramid ken pagbalinan. Ti tao laeng ti addaan iti isip/panunot a makaawat kadagiti nakakaskasdaaw a bambanag ti pagsiriban [siensia].

Kas met kadagiti amin a sabsabali nga ayup/animal- mangrugi ti ubing manipud iti maymaysa a selula, ti natagitaoan nga "ovum" wenno itlog. Mayanak daytoy bassit nga itlog iti uneg ti obario, maysa a kameng ti babai a paggapuan dagiti itlog ken adda iti abay ti matris. Addaan dagiti amin a kadawyan a babai iti dua kadagitoy nga obario, maysa iti tunggal bangir ti matris wenno aanakan, ken iti pungto dagiti dua a tubong a managan iti "fallopian tube." Iti tunggal bulan, kalpasan ti 14 nga aldaw manipud iti umuna nga aldaw ti maudi a panagkadawyan, mapataud ti maysa a bassit nga itlog a managan iti "ovum." Naisagana daytoy nga itlog iti naisangsangayan a pamay-an iti maysa a bassit a supot iti uneg ti obario. Iti apagisu a tiempo, rummuar daytoy manipud iti obario ket sumrek iti tubong a managan iti "fallopian tube." Mapanaganan daytoy a panagdaliasat iti "ovulation," wenno panagitlog, ket agpaut daytoy iti sumagmamano nga aldaw. Daytoy laeng ti kakaisuna a tiempo a mabalin ti babai ti agsikog.

Nupay kasanot' kabassit daytoy nga itlog, adda kenkuana aminen dagiti kababalin ti ina. Ngem ad-adda pay a nabasbassit ti selula nga aggapu iti ama. Managan daytoy a selula nga aggapu iti lalaki iti "sperm cell." Addaan iti daytoy nga "sperm cell" dagiti amin a galad ti ama a naggapuanna. Maysa laeng nga sperm cell ti masapul a tumipon iti itlog nga aggapu iti babai kabayatan ti "ovulation." Daytoy a panagtipon isu ti nangan-anay ti panagkallaysa dagiti dua a selula ken pangrugian ti biag ti maysa a tao. Manipud iti dayta a tiempo, maikeddengen no ania dagiti galad ti mayanakto nga ubing- agraman ti maris ti kudilna, ti tabas ti rupana, dagiti matana ken uray pay ti tabas dagiti kukona. Ngem adda pay laeng iti masakbayan dagiti nakakaskasdaaw a bambanag, ta kabayatan dagit sumaruno a siam a bulan, dumakkel dayta bassit nga itlog ket agbalin nga ubing, a dakdakkel nga amang iti maminribu a ribu ngem ti nagrugiananna a bassit nga itlog.

No damona, adda maysa a selula, ngem saan nga agbayag iti kasta a kasasaad. Iti mabiit, dumakkel dayta a selula ket paminduaenna ti kadakkelna. Sumaruno ti panagbingayna nga aggudua, tunggal maysa kadagitoy kas iti kadakkel ti damo a selula. Agtuloy nga agbingay-bingay ket iti saan a mabayag, addanton uppat. Ti uppat agbalin a walo, ket walo agbalin a 16, sa 32, sa 64 ket agtultuloy a kasta malaksid no adda ti manmano a mapasamak nga adda singin. Iti uneg ti sumagmamano nga aldaw, agbalin a kasta unayen ti kaadu dagiti selula a nagpipirotong a kas maymaysa iti tubong ti fallopian tube agingga a dumanonda iti "uterus" wenno matris wenno aanakan. Agbayag daytoy a panagdaliasat iti maysa a lawas.

Kabayatanna, adda panagbaliw a mapasamak iti uneg ti matris. Isagana ti nakaparsuaan ti maysa a nalukneng ken napuskol a pagiddaan nga agpaay itoy bassit a pirotong a managan iti "embryo." Mabisin unay daytoy embryo ket agpataud iti tubbog a mangrunaw iti dadduma a diding ti matris ket daytoy ti agbalin a kanenna. Adu dagiti nakakaskasdaaaw a mapasamak iti daytoy a tiempo. Agtultuloy ti panagadu dagiti selula ket pagkupinenna ti bagina iti nagduduma a langa ken tabas, ket addaan dagitoy iti kabukbukodan a trabaho. Iti dadduma kadagitoy, agbalinda a kudil, agbalin a lalaem, ket dagiti dadduma agbalinda a tulang wenno buok ken dadduma pay.

Ti Utek ken Nerbio:

Iti rabaw daytoy nga embryo, agparang ti bassit a kupin. Agin-inut nga umuneg daytoy a kupin ket mangbukel iti tallo a babassit nga abut- maysa kadagitoy ti addaan iti tubong. Mabalin a dika' patien ngem daytoy ti agbalin nga utek ken ti dakkel a nerbio iti uneg ti duri.

Dumakkel ken umadu nga umatiddag dagiti nerbio a dumanon iti isu amin a paset ti bagi uray mabayag pay a sadanto masapul. Dagitoy ti mamagkamang kadagiti nadumaduma a paset ti bagi ket awan dumada iti maysa a sistema dagiti kable wenno barut ti telepono wenno elektrisidad. Kabayatanna, tumaud met dagiti pennet ken nalukneng a tulang nga agbalinto a nagsusuopan ken natibker a tultulang. Iti saan a mabayag, tumaud met dagiti piskel kadagitoy a tultulang a maisagsagana iti aramid nga agpaay iti masakbayan.

Saan a kas kadagiti tumatayab, uleg, wenno banyas, insekto ken sabali pay a nababa a kita ti nabiag- masapul nga agsanggir ti ubing a maladaga iti inana a paggapuan ti taraon, linong ken pannakasalaknib. Masapul nga isut' dumakkel iti uneg ti inana iti naikeddeng a tiempo aginggana a nakasagana nga agbiag nga is-isuna. Aramidennanto daytoy babaen iti daytoy managan iti "kadkadua."

Tumaud ti kadkadua manipud met laeng iti agkupinkupin a paset a pakabuklan met laeng ti ubing. Adda langa ti kadkadua a kasla uong nga addaan iti atiddug a kasla bagis a naisilpo iti tengngana. Isu daytoy ti kasilpo ti puseg. Addan daytoy kadagiti babassit nga urat ti dara nga isuda ti pangalaan ti ubing iti taraon ken oksiheno a masapulna nga aggapu iti inana. Inton mayanaken ti ubing, mabedbedan daytoy a puseg sa mapugsat ket maibelleng ti kadkadua. Nalpasen ti trabahona. Magangonto met ti nabati a kasilpo ti puseg ket santo mapursing sa maibelleng.

Ti puseg laeng ti pudpudno a mangisilpo iti ubing iti inana. Iti sabali a pungto daytoy a puseg, adda daytay kadkadua, kasla uong ken nalukneng ket isut' paggapuan ti taraon ken oksiheno a masapul ti ubing. Daytoy met la a kadkadua ti lasatan a pumanaw dagiti banag a masapul a rummuar manipud iti ubing.

Iti nasapa a paset ti pannakabukel daytoy a kadkadua, tumaud ti kasla ramut ket dumket ket umunegda iti nalukneng a pannakadiding ti matris. Addaan dagitoy a ramut kadagiti urat a babassit a kumamang iti puso ti ubing ken kadagiti sabali pay nga uratna.

Iti uneg ti matris wenno aanakan, asideg ti panaggaabay dagitoy nga urat kadagiti ur-urat ti ina. Nupay saanda nga agsisilpo pulos, naingpis ti kulapot a nagbaetanda iti kasta nalaka a mayallatiw dagiti masapul ti ubing a taraon ken oksiheno, kasta met dagiti masapul nga iruar ti ubing. Iti kasta a wagas, dutduten met dagiti urat ti ina ti masapul nga "iyibleng" ti ubing agingga iti dumanonda iti bara ken dagiti bekkelna ket sadiayen ti pakairuaranda.

Maigiddan ti kadkadua, adda pay sabali a banag a mabukel- maysa a natibker a supot ti nalit-aw a danum ket isu daytoy ti nalukneng a pagpunganan a nanglawlaw ti ubing tapno masalakniban iti pannakaidungpar wenno pannakadingpilna iti uneg. Pasaray managan daytoy iti "sinusuon wenno pipis-itan," ta bumtak wenno mapis-it daytoy sakbay a rummuar [mayanak] ti ubing. Agbalin daytoy a danum a nagyan iti uneg ti supot a salaknib ti ubing manipud kadagiti mikrobio ta addaan daytoy iti bileg kas iti kaadda iti alokohol wenno sabon.

Daytoy ti ababa a pannakailadawan ti ubing bayat ti panagdakkelna iti uneg ti matris wenno aanakan. Manipud iti maymaysa a selula, agbalin nga adu agingga iti saanen a mabilang ti kaaduda. Nabiag amin dagitoy nga addaan iti tunggal maysa iti kabukbukodan ken naipato nga aramid. Maaramid a nalaka ti sibubukel ken nakakaskasdaaw nga aramid nga awan ti adu a rigat ken iti kaaduan a kasasaad, awanen ti sabali pay a maiballaet wenno komplikasion- no la ket nasalun-at ti ina. Tunggal addang isut' sarunoen ti sabali pay nga addang- iti naurnos a pamay-an, agingga a makitatayo manen ti sabali a tao a nabukel a ladawan ken kaasping ti Dios.*