Gaput' Ayat

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat iti artikulo]

Gaput' Ayat

Ni Rudy Ram. Rumbaoa

TI pannakayanak ti maysa nga ubing, isut' nakakaskasdaaw amin a datdatlag nga ammo ti siensia. Awanen ti sabali a parsua ditoy lubong nga addaan iti nakakaskasdaaw a masakbayan ngem ti natagitaoan a bagi. Awanen ti kas kenkuana nga addaan iti adu a maaramid ken pagbalinan. Ti tao laeng ti addaan iti isip/panunot a makaawat kadagiti nakakaskasdaaw a bambanag ti pagsiriban [siensia].

Kas met kadagiti amin a sabsabali nga ayup/animal- mangrugi ti ubing manipud iti maymaysa a selula, ti natagitaoan nga "ovum" wenno itlog. Mayanak daytoy bassit nga itlog iti uneg ti obario, maysa a kameng ti babai a paggapuan dagiti itlog ken adda iti abay ti matris. Addaan dagiti amin a kadawyan a babai iti dua kadagitoy nga obario, maysa iti tunggal bangir ti matris wenno aanakan, ken iti pungto dagiti dua a tubong a managan iti "fallopian tube." Iti tunggal bulan, kalpasan ti 14 nga aldaw manipud iti umuna nga aldaw ti maudi a panagkadawyan, mapataud ti maysa a bassit nga itlog a managan iti "ovum." Naisagana daytoy nga itlog iti naisangsangayan a pamay-an iti maysa a bassit a supot iti uneg ti obario. Iti apagisu a tiempo, rummuar daytoy manipud iti obario ket sumrek iti tubong a managan iti "fallopian tube." Mapanaganan daytoy a panagdaliasat iti "ovulation," wenno panagitlog, ket agpaut daytoy iti sumagmamano nga aldaw. Daytoy laeng ti kakaisuna a tiempo a mabalin ti babai ti agsikog.

Nupay kasanot' kabassit daytoy nga itlog, adda kenkuana aminen dagiti kababalin ti ina. Ngem ad-adda pay a nabasbassit ti selula nga aggapu iti ama. Managan daytoy a selula nga aggapu iti lalaki iti "sperm cell." Addaan iti daytoy nga "sperm cell" dagiti amin a galad ti ama a naggapuanna. Maysa laeng nga sperm cell ti masapul a tumipon iti itlog nga aggapu iti babai kabayatan ti "ovulation." Daytoy a panagtipon isu ti nangan-anay ti panagkallaysa dagiti dua a selula ken pangrugian ti biag ti maysa a tao. Manipud iti dayta a tiempo, maikeddengen no ania dagiti galad ti mayanakto nga ubing- agraman ti maris ti kudilna, ti tabas ti rupana, dagiti matana ken uray pay ti tabas dagiti kukona. Ngem adda pay laeng iti masakbayan dagiti nakakaskasdaaw a bambanag, ta kabayatan dagit sumaruno a siam a bulan, dumakkel dayta bassit nga itlog ket agbalin nga ubing, a dakdakkel nga amang iti maminribu a ribu ngem ti nagrugiananna a bassit nga itlog.

No damona, adda maysa a selula, ngem saan nga agbayag iti kasta a kasasaad. Iti mabiit, dumakkel dayta a selula ket paminduaenna ti kadakkelna. Sumaruno ti panagbingayna nga aggudua, tunggal maysa kadagitoy kas iti kadakkel ti damo a selula. Agtuloy nga agbingay-bingay ket iti saan a mabayag, addanton uppat. Ti uppat agbalin a walo, ket walo agbalin a 16, sa 32, sa 64 ket agtultuloy a kasta malaksid no adda ti manmano a mapasamak nga adda singin. Iti uneg ti sumagmamano nga aldaw, agbalin a kasta unayen ti kaadu dagiti selula a nagpipirotong a kas maymaysa iti tubong ti fallopian tube agingga a dumanonda iti "uterus" wenno matris wenno aanakan. Agbayag daytoy a panagdaliasat iti maysa a lawas.

Kabayatanna, adda panagbaliw a mapasamak iti uneg ti matris. Isagana ti nakaparsuaan ti maysa a nalukneng ken napuskol a pagiddaan nga agpaay itoy bassit a pirotong a managan iti "embryo." Mabisin unay daytoy embryo ket agpataud iti tubbog a mangrunaw iti dadduma a diding ti matris ket daytoy ti agbalin a kanenna. Adu dagiti nakakaskasdaaaw a mapasamak iti daytoy a tiempo. Agtultuloy ti panagadu dagiti selula ket pagkupinenna ti bagina iti nagduduma a langa ken tabas, ket addaan dagitoy iti kabukbukodan a trabaho. Iti dadduma kadagitoy, agbalinda a kudil, agbalin a lalaem, ket dagiti dadduma agbalinda a tulang wenno buok ken dadduma pay.

Ti Utek ken Nerbio:

Iti rabaw daytoy nga embryo, agparang ti bassit a kupin. Agin-inut nga umuneg daytoy a kupin ket mangbukel iti tallo a babassit nga abut- maysa kadagitoy ti addaan iti tubong. Mabalin a dika' patien ngem daytoy ti agbalin nga utek ken ti dakkel a nerbio iti uneg ti duri.

Dumakkel ken umadu nga umatiddag dagiti nerbio a dumanon iti isu amin a paset ti bagi uray mabayag pay a sadanto masapul. Dagitoy ti mamagkamang kadagiti nadumaduma a paset ti bagi ket awan dumada iti maysa a sistema dagiti kable wenno barut ti telepono wenno elektrisidad. Kabayatanna, tumaud met dagiti pennet ken nalukneng a tulang nga agbalinto a nagsusuopan ken natibker a tultulang. Iti saan a mabayag, tumaud met dagiti piskel kadagitoy a tultulang a maisagsagana iti aramid nga agpaay iti masakbayan.

Saan a kas kadagiti tumatayab, uleg, wenno banyas, insekto ken sabali pay a nababa a kita ti nabiag- masapul nga agsanggir ti ubing a maladaga iti inana a paggapuan ti taraon, linong ken pannakasalaknib. Masapul nga isut' dumakkel iti uneg ti inana iti naikeddeng a tiempo aginggana a nakasagana nga agbiag nga is-isuna. Aramidennanto daytoy babaen iti daytoy managan iti "kadkadua."

Tumaud ti kadkadua manipud met laeng iti agkupinkupin a paset a pakabuklan met laeng ti ubing. Adda langa ti kadkadua a kasla uong nga addaan iti atiddug a kasla bagis a naisilpo iti tengngana. Isu daytoy ti kasilpo ti puseg. Addan daytoy kadagiti babassit nga urat ti dara nga isuda ti pangalaan ti ubing iti taraon ken oksiheno a masapulna nga aggapu iti inana. Inton mayanaken ti ubing, mabedbedan daytoy a puseg sa mapugsat ket maibelleng ti kadkadua. Nalpasen ti trabahona. Magangonto met ti nabati a kasilpo ti puseg ket santo mapursing sa maibelleng.

Ti puseg laeng ti pudpudno a mangisilpo iti ubing iti inana. Iti sabali a pungto daytoy a puseg, adda daytay kadkadua, kasla uong ken nalukneng ket isut' paggapuan ti taraon ken oksiheno a masapul ti ubing. Daytoy met la a kadkadua ti lasatan a pumanaw dagiti banag a masapul a rummuar manipud iti ubing.

Iti nasapa a paset ti pannakabukel daytoy a kadkadua, tumaud ti kasla ramut ket dumket ket umunegda iti nalukneng a pannakadiding ti matris. Addaan dagitoy a ramut kadagiti urat a babassit a kumamang iti puso ti ubing ken kadagiti sabali pay nga uratna.

Iti uneg ti matris wenno aanakan, asideg ti panaggaabay dagitoy nga urat kadagiti ur-urat ti ina. Nupay saanda nga agsisilpo pulos, naingpis ti kulapot a nagbaetanda iti kasta nalaka a mayallatiw dagiti masapul ti ubing a taraon ken oksiheno, kasta met dagiti masapul nga iruar ti ubing. Iti kasta a wagas, dutduten met dagiti urat ti ina ti masapul nga "iyibleng" ti ubing agingga iti dumanonda iti bara ken dagiti bekkelna ket sadiayen ti pakairuaranda.

Maigiddan ti kadkadua, adda pay sabali a banag a mabukel- maysa a natibker a supot ti nalit-aw a danum ket isu daytoy ti nalukneng a pagpunganan a nanglawlaw ti ubing tapno masalakniban iti pannakaidungpar wenno pannakadingpilna iti uneg. Pasaray managan daytoy iti "sinusuon wenno pipis-itan," ta bumtak wenno mapis-it daytoy sakbay a rummuar [mayanak] ti ubing. Agbalin daytoy a danum a nagyan iti uneg ti supot a salaknib ti ubing manipud kadagiti mikrobio ta addaan daytoy iti bileg kas iti kaadda iti alokohol wenno sabon.

Daytoy ti ababa a pannakailadawan ti ubing bayat ti panagdakkelna iti uneg ti matris wenno aanakan. Manipud iti maymaysa a selula, agbalin nga adu agingga iti saanen a mabilang ti kaaduda. Nabiag amin dagitoy nga addaan iti tunggal maysa iti kabukbukodan ken naipato nga aramid. Maaramid a nalaka ti sibubukel ken nakakaskasdaaw nga aramid nga awan ti adu a rigat ken iti kaaduan a kasasaad, awanen ti sabali pay a maiballaet wenno komplikasion- no la ket nasalun-at ti ina. Tunggal addang isut' sarunoen ti sabali pay nga addang- iti naurnos a pamay-an, agingga a makitatayo manen ti sabali a tao a nabukel a ladawan ken kaasping ti Dios.*

Sakit ti Kinalalaki

SAKIT TI KINALALAKI

ni Rudy Ram. Rumbaoa

[Umuna iti Dua a Paset]

"Ngem masapul koma nga adda masansan ken naannad a panageksamen, saan laeng iti daytoy a paset, no di pay iti isu amin a paset ti bagi. Nagasat ta manmano ti masarakan a malignant, wenno napeggad nga agbalin a kanser. Ngem no adda kanser, nadaras ti panagwarasna. Masapul a mataktak ti panakaagasna, agsipud ta apaman a nakapagramut ti tumor, narigat ti panaglaingna. Dagitoy ti sapasap ken masansan a pagtuboan ti tumor wenno letteg iti kinalalaki..."

MASARAKAN dagiti dua a bukelbukel iti uneg ti maysa a supot a nakabitin iti nagbaetan dagiti sellang. Tunggal maysa kadagitoy a bukel ket isu't buklen ti di mabilang a nakawikaw a tubtubong a pagtaudan dagiti babassit a nabiag a managan iti "sperm cells," wenno semilia. Tumipon dagitoy a babassit a nabiag ket patabaenda dagiti itlog ti babai iti kanito a panagdennada [wenno panaginnaigda].

Patauden met dagitoy a bukelbukel ti maysa a kita a nasken unay a hormone a managan iti "testosteron." Ited daytoy a hormone dagiti nakadidillaw a panagbaliw iti panagbaro. Inton mangrugi nga agtrabaho daytoy a testosteron iti maysa nga ubing a lalaki, agbennat dagiti tulangna ket agtubo metten ti imingna [barbasna]. Agtubo ti buok iti kilikili, iti paset ti mabagbagi ken dadduma pay a paset iti bagina, mangrugi a bumaneg dagiti piskelna ken bumangag ti timekna. Masapul nga agpataud dagiti bukelbukel iti testosteron bayat ti panagbiag ti lalaki, ta no saan, mapukawna ti kinalalakina.

Masansan nga agtubo dagiti tumor ken letteg iti organo ti kinalalaki. Nepeggad dagiti dadduma ket saan met dagiti sabsabali. Ngem masapul koma nga adda masansan ken naannad a panageksamen, saan laeng iti daytoy a paset, no di pay iti isu amin a paset ti bagi. Nagasat ta manmano ti masarakan a malignant, wenno napeggad nga agbalin a kanser. Ngem no adda kanser, nadaras ti panagwarasna. Masapul a mataktak ti panakaagasna, agsipud ta apaman a nakapagramut ti tumor, narigat ti panaglaingna. Dagitoy ti sapasap ken masansan a pagtuboan ti tumor wenno letteg iti kinalalaki.

[nabulod laeng ti ladawan a naaramat ditoy]

"Cryptorchidism" wenno saan a panagbaba dagiti bukelbukel
Lugar a bumaba koma dagiti bukelbukel, agbatida iti uneg ti tian. Bayat ti sumagmamano nga umuna a lawas, kasla agpukaw dagitoy ket agpadlawda met iti sabali a tiempo. Saan a kadawyan daytoy. Ngem no saanda a bumaba a pulos ket eppes ti supot, masapul a suroten ti agsasaruno a panakainyeksion iti naisangsangayan a hormone. No dadduma, bumaba met laeng dayta a bukel apaman a madanon ti ubing a lalaki ti umisu a tawen. No saan a mapasamak daytoy, mabalin a maibalakad ti operasion, agsipud ta no saan nga agpababa daytoy a bukel, nalabit nga agbalin a malignant, wenno agbalin a kanser.

"Panagtiritir"
Iti kaaduan a lallaki, nasayaat unay ti pannakasimpa dagiti bukelbukel iti supotda. Ngem no saan a mapasamak daytoy, mabalin nga agtiritir dagiti bukelbukel ket daytoy ti mamataud iti pannakabekkel wenno pannakasilo ken panagpalteg. Agalen ti masakit a maseknan ti kellaat ken nakaro nga ut-ot nga umasping iti nasiloan ken nabekkel a bungaw. Maaramid koma ti operasion a dagus, kasayaatanna iti uneg ti umuna nga oras kalpasan ti pannakapasamak ti pangtiritir. Maisilpo koma ti sabali a bukel iti supot tapno malapdan ti pannakaulit daytoy a kasasaad.

"Kinakapuy ti Kinalalaki"
Kaaduan kadagitoy a kinakapuy ti kinalalaki ti mapataud saan a gapu iti panagkurang kadagiti hormone no di ket gapu iti kaawan a tarigagay wenno derrep. Mabalin a rumsua dagitoy a rikna ti kinakapuy gapu iti panagdandanag ken gapu iti pannakarikna iti kaadda ti basol nga ilemlemmeng. Daytoy ti mangsinga ti kadawyan a panagtrabaho dagiti organo ti lalaki. Nasken ti nainsiriban a pannakabalakad manipud iti maysa a doktor a "psychiatrist" wenno nagadal maipapan iti panagtaray ti panunot.

[Ti Hydrocele. Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

"Hydrocele"
Daytoy ti maysa kadagiti kasapaan a langa ti panagpalteg iti supot dagiti bukelbukel. Saan a nakadadanag daytoy ta adayo nga agbalin a kanser. Maurnong ti nadaruy a danum iti uneg ti supot gapu ta nalabit ket nadunor daytoy. No bassit pay laeng, mabalin nga awan ti aniaman a marikna. Ngem no agtuloy a dumakkel, mabalin a dakkel a tuok ti pataudenna. Saan met a naut-ot ngem makasinga. Ikabilyo ti maysa a silaw kas iti flashlight iti likud ti supot a bimmukno bayat ti kaadda ti maseknan iti nasipnget a siled. No sumarot ti lawag iti kudil ket nalawag iti pannakakita iti danum, maigapu daytoy iti hydrocele. Mabalin met nga adda maysa a kupin ti bagis a bimmaba ken nagtaeng iti uneg ti supot. Maysa kadagiti kalakaan a pamuspusan isu ti panangbettak iti supot tapno mapaubosan ti danum a nagyan. No dakkel unay, masapul ti operasion.

[nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

"Mumps Orchitis"
Maysa daytoy a komplikasion a rumsua kalpasan ti panagsagaba iti kabbi [gabbi] iti tengnged ken rupa. No mairaman dagiti bukelbukel, adda ut-ot ket nasakit a masagid ti lumteg a supot ti bukelbukel. Mabalin nga agalen pay ti masakit ti gurigor, panagrurusok ken panagsarua. Pagtalinaedenyo ti masakit nga agtalna iti iddana. Aramatenyo ti maysa a pungan wenno tualia a pangsadag iti lumteg a supot ket sa pagsublaten a dengngepen ken palamiisan agingga nga umpes ti panagpaltegna.

[Ti Epididymitis. Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

"Epididymitis"
Wenno panagpalteg ti likud dagiti bukelbukel. Masansan a rumsua daytoy a maigapu iti pannakaalis dagiti organo ti pagisbuan iti sakit. Mabalin a mairaman iti daytoy ti basisaw, ti prostate wenno asideg nga organo. Kaaduanna nga adda agtaud nga ut-ot iti maseknan a bukel ken kasta met iti tubong a managan iti "vas deferens" a kumamang iti salsalamagi a managan iti "prostate." Iti dadduma a kasasaad, mabalin nga aggapu daytoy iti pannakaalis manipud iti sabali a paset ti bagi, kas iti agong, karabukob wenno dagiti tubong a kumamang iti bara. Bayat ti kapalalona, adda nakaro a panagut-ot ken panagpalteg iti maseknan a paset, agraman ti panaglabbaga ti supot. Adda pay panaglammin ken panagurigor.

Pagtalinaeden ti masakit iti iddana ket masadag koma iti supot ti bukelbukel babaen iti pungan. Aramaten ti agsinnublat a nalamiis ken napudot a pangdengngep a masansan iti agmalmalem. Mabalin a kayat dagiti dadduma a masakit ti maysa a supot a 'yan ti yelo tapno isu ti maitapal iti maseknan a disso ket mabang-aran ti ut-ot ken panagpalteg. Masansan a mapaimbag ti epididymitis babaen ti Penicillin, 600, 000 units iti maysa nga aldaw. Mabalin met a maaramat ti kapsula a Terramycin 250 mg., mamimpat iti agmalem. Dakkel unay ti maitulong ti maysa a kasla abayong a mangsadag iti supot inton makapagnan ti masakit.

No maigapu iti sarut ti panagpalteg, maikkan koma ti masakit iti agas nga agpaay iti sarut.

[Adda tuloyna]